Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн:

Надад 1990-ээд оны үед улс орныхоо төлөө хийсэн алхамууддаа харамсах зүйл байдаггүй...

1990-оны эхэн үед буюу төр нийгмийн шилжилтийн үед төр барьж, олон олон жаргал зовлон, саад бэрхшээлтэй тулгарч явсан Монгол улсын арван долоо дахь ерөнхий сайд Дашèéí Бямбасүрэнтэй уулзаж тухайн үеийн төр нийгмийн амьдралын асуудлыг эргэн сөхөж эрэгцүүлэн ярилцсанаа уншигч таны өмнө дэлгэж байна.

-Þóíû ºìíº òàíû òºðæ ºññºí íóòàã óñ, ñóð÷ ýçýìøñýí ìýðãýæèë, õèéæ áàéñàí àæèë òºðëèéí òóõàéä ñýòã¿¿ëèéíõýý óíøèã÷äàä ñîíèðõóóëñíààð ÿðèëöëàãàà ýõëýå?

-Би Хэнтий аймгийн Биндэр суманд төрсөн. Хөдөөний л хүн л дээ. Одоо хүртэл ингээд хөдөөний хүн л хэвээрээ насыг туулж явна даа. Долдугаар ангиа сумандаа төгсөөд Улаанбаатар хотод ирж 3 жил суралцаж аравдугаар ангиа дүүргэсэн. Тэгээд л Москва хотын эдийн засаг статистикийн дээд сургууль гэж тэр үед байсан Улсын статистикийн дээд сургуулийг төгсөөд л үүнээс хойш дандаа төрд ажилласан даа. Ер нь Статистикийн төв газрын мэргэжилтэн, ахлах мэргэжилтэн, хэлтсийн даргаас эхлээд Үнийн хорооны орлогч дарга, дарга, Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга, нэгдүгээр орлогч дарга, ерөнхий сайд гээд ер нь төрийн захиргаа талын ажлуудыг бүх шатаар нь дамжиж өнгөрч дээ гэж бодогддог юм. Тэгэхдээ дунд нь бууж холбирч байсан ч үе бий. Барилгачин болж байсан ч үе бий л дээ. Эрдэм номын мө хөөж зах зухаас нь оролдож явсан үе бий. Иймэрхүү байдлаар л насыг туулах шив дээ.

-Òà ìîíãîë óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí ýýäðýýòýé, øèëæèëòèéí ¿åä åðºíõèé ñàéäûí àëáûã õàøñàí. Ýíý ¿åä ÿìàð øèéäâýðòýé àëõìóóäûã õèéñýí áý?

-Ер нь бидний ажиллаж байсан үе бол Монголын түүхийн их өвөрмөц агшин юм л даа. Аль ч улс орны түүхэнд нийгмийн байгуулалаа солих үзэгдэл олон тохиодоггүй. Хүн төрөлхтөн түүхэндээ нийгмийн байгууллаа гурав дөрвөн удаа л солилоо гэж ярьдаг биз дээ. Бидний үед социалист нийгэм гэж байгаад тэр нь задарч, иргэний чөлөөт, ардчилсан нийгэмд шилжих шилжилтийн үе болсон юм. Үүнийг шилжилтийн үе гэж хүмүүс ярьдаг. Гэхдээ энэ нь тухайн үедээ төр засгийн өмнө тулгарч байсан зорилт юм. Тэр утгаараа засгийн газар толгойлж байсан миний хувьд тулгарч байсан зорилт бол бас их өвөрмөц л дөө. Монгол улс хэдийгээр 1911 онд тусгаар тогтнолоо зарлаад автономит төртэй үлдэж, 1921 онд ардын хувьсгалаар хувь заяаныхаа жолоог гартаа авсан хэдий ч 1990 он хүртэл их гүрний хараат дагуул орон хэвээрээ л байсан. Тэгээд 1990 оны ардчилсан хувьсгалын үед давхар шийдэх асуудал, улс орныхоо тусгаар тогтнол бүрэн эрхийг сэргээх тухай асуудал, өөрөөр хэлбэл нийгмийн байгууллаа өөрчлөх, тусгаар тогтнол бүрэн эрхээ гартаа авах , ийм хоёр асуудлыг зэрэг шийдэх явдал байлаа. Үүнийг дагаад гуравдахь асуудал босч ирж байгаа юм. Тэр үед Монгол чинь хэдийгээр 90-ээд оронтой дипломат харилцаатай НҮБ-ын гишүүн орон гэж нэрлэгдэж байсан боловч эдийн засаг амьдралын хувьд бид зөвхөн социалист нийгмийн хүрээндээ л эргэлдсээр байсан. Гадаад худалдааны дөнгөж 4,2 хувь нь чөлөөт ертөнцийн орнуудад ноогддог байлаа шүү дээ. Ингээд солиалист систем төгсгөл болсоны дараа Монгол орноо дэлхийн давцанд гаргах , дэлхийн хамтын нийгэмлэгт жинхэнэ амьдралын утгаар нь оруулах ийм зорилт бидэнд тулгарч байсан л даа. Энэ гурван том зорилтыг шийдэхэд тэр үед хамгийн төвөгтэй байсан зүйл нь юу вэ гэхээр. Ер нь социалист орнууд янз бүрийн чиглэлээр энэ асуудлаа шийдэж эхэлсэн. Зарим нь социалист нийгмийн удирдагчаа гудамжиндаа буудсан хэрэг ч гарлаа. Зарим нь шорон оронд хийсэн ч үе бий. Үндэстэн дотроо улаан цагаанаар ялгарч тэмцсэн ч үе бий. Ийм замд орохгүйгээр үндэсний зөвшилийн замаар үүнийг шийдэх энэ л зарчмыг бид нар барьж байсан л даа. Энэ гурван том зорилтыг шийдэх нь бидний хамгийн хариуцлагатай ээдрээтэй гол асуудлууд байсан. Үүнийг бид шийдэж чадсан гэж боддог. Социалист системээ өөрчилнө гэдэг зүгээр нэг төлөвлөгөөн дээр гарын үсэг зурдаг байснаа больж байгаатай адил зүйл биш. Нийгмийнхээ амьдралын зохион байгуулалт дүрэм журам хэвшлийг өөрчилнө гэсэн үг. Тэгээд бид чинь 70 жил социалист нийгмийн нөхцөлд амьдраад сурчихсан. Төвлөрсөн хувиарлалттай эдийн засагтай тогтмол эдийн засагтай, ажил эрхэллээ гэхэд төрийн амыг хардаг байсан улс чинь шинэ нөхцөлд амьдралаа зохицуулж эхлэхэд хэцүү л байсан. Жишээ нь бид өмч хувьчлалын асуудлыг ихээхэн чухалд тавьж байлаа л даа. Уг асуудал нь хувь хүнийг өөрийн гэсэн өмчтэй болгох хувийн өмчөөр нь дамжуулж тэр хүнийг улс төрийн эрх, эрх чөлөөг хангуулах явдал юм шүү дээ. Гэтэл манайхан чинь төрийн өмчтэй амь шигээ зууралдаад л янз бүрийн алхам хийнэ л дээ. Надад нэг сонин учрал тохиолдсон юм. Тэр нь 1991 онд Булган аймгийн Сайхан суманд явж байгаад нэг малчин айлд ороход гэрийн эзэгтэй айраг аягалах зуураа нэгдлийг минь битгий тараагайрай гээд бүүр уйлж билээ. Тэгээд би тэр бүсгүйн сэтгэл зүрхэнд нэгдэл нилээн ойр байсан юм байна даа . Бага залуу наснаасаа энд ажилласан боолхоор арга ч үгүй биз дээ гэж бодоод өнгөрсөн юм. Хожим би тэр айлыг сураглавал олон мянган малтай Булган аймгийн тэргүүн баяны нэг болсон дуулдана билээ. Энэ мэтийн гэрэл гэгээтэй амьдрал руу явж байгаагаа Монголчууд тэр үед ойлгохгүй л байсан хэрэг л дээ. Манай засгийн газар ажиллаж байх үед бид социологийн судалгаа нэлээд явуулна. Ер нь 1992 он гэхэд манай улсын 16 хувь нь ардчилсан иргэний нийгэмд шилжих нь зөв гэж ойлгож байсан. Бусад нь бол хуучин нийгмээрээ явбал яасан юм бэ гэсэн, ийм л бодолтой явсан үе шүү дээ. Ээдрээтэй үе нь энэ л дээ. Гэхдээ тэр үед монголчууд маань тусгаар тогтнолын асуудал дээр бол ямар ч байсан өөрсдөө жолоогоо гартаа авах хэрэгтэй гэсэн хатуу ойлголттой байсан. Мөн дэлхий ертөнцийг харъя дагая гэсэн байр суурьтай байсан учраас энэ ардчилсан нийгмийн замналыг сонгосондоо гэж боддог юм. Бидний гол бүтээл бол нийгмийн маань тогтолцоо юм шүү дээ.

-Тэгэхээр таны ерөнхий сайд байсан үедээ хийсэн ажлуудаас хүмүүсийн сэтгэлд тод үлдсэн зүйл бол хорьдугаар тогтоол, мөнгөний эргэлт. Энэ тухай?

Тэгэхээр энэ чинь 20-р тогтоол баталсаны хорин жилийн ой болох гэж байна. 2010 оны 1 сарын 16 нд болно. Одоо манайхан чинь янз бүрийн юмны ойг их тэмдэглэдэг болж. Энэ 20-р тогтоолын ойг л битгий хийгээсээ л гэж би дотроо залбирч суудаг юм. Гэхдээ 20-р тогтоолын утга учир нь юу вэ гэхээр төр гээч юм нийгмийнхээ хувь заяаг хариуцдаг. Тэгэхээр зайлшгүй ирэх гамшгийн өмнө төр бол хийх үүргээ гүйцэтгэх л ёстой. Эдийн засгийн байдал Монголд их хурцдаж магадгүй байсан. Монгол орон 1986 оноос эхлээд үнийн системээ бүрэн алдаад , ер нь бүх үйлдвэр аж ахуйн нэгжүүд нь татаастай хэрэв үүнийг хасвал хаашаа ч очиж болох ийм байдалд орчихсон байсан. Өөрөөр хэлбэл жижиглэнгийн үнийн түвшин нь бөөний үнээсээ доогуур орсон байсан гэсэн үг л дээ. Энгийн ардууд бол түүнийг мэдэхгүй шүү дээ. Төр бол ойлгоно. Манай Монголчуудын ухаанд нэг сайхан арга ухаан байдаг юм. Юу гэхээр өөдөөс ирж байгаа гал түймрийн өмнөөс цурам тавьчихдаг. Ингээд бага зэрэг газраа шатаалаа ч гэсэн амь нас ар гэр хашаа хороогоо аваад үлддэг юм. Ой модоо ч гэсэн хамгаалаад үлддэг ийм л ард түмэн. Тэгэхээр 20-р тогтоол бол их түймрийн урдаас тавьсан цурам. Тухайлбал бид үнийн байдлыг хоёр дахин өөрчилж, цалин тэтгэвэрийнхээ хэмжээг хоёр дахин өөрчлөөд эхний алхамаа хийсэн л дээ. Үүнээс болоод тэр үед олсон хэдэн төгрөгөө хадгалж байсан хүмүүс энэ үед нилээд ширвэгдсэн л дээ. Бид үнийн өсөлтийн дараагаар өмч хувьчлалыг явуулна. Өмч хувьчлалыг тэр үед явуулахдаа ягаан хөх тасалбараар явуулна гэж шийдээд байсан үе. Өмч хувьчлалд ороход мөнгөний ханш унахгүй шүү дээ. Яагаад гэвэл үнэлгээ өөрчлөгдөхгүй учраас хүмүүс хуучин социализмын үеийн хөрөнгөөр өмч хөрөнгө олж авах бололцоотой байсан юм. Харамсалтай нь тэр үед төрийн ажиллагаанд хавцал гараад нөгөө өмч хувьчлалын хууль маань 20-р тогтоолоосоо хоцорчихсон тиймээс хүмүүс эхний ээлжинд ихээхэн бухимдаж байсан тал бий л дээ.

Би тэгээд 20-р тогтоол гаргасны үр дагавар юу болов гэхээр одоо баттай хэлж чадна гэж боддог юм. Тэр үед асар их эдийн засагтай Зөвлөлт орон гэж байлаа. Түүнийгээ дагаж явдаг байлаа. Ер нь тэгээд европын социалист орнууд бол эдийн засгийн хувьд нилээд хүчирхэг орнууд шүү дээ. Монголын маань эдийн засаг өрөөсгөл болоод тэжээлгэн тэтгүүлдэг эдийн засаг. Манай эдийн засаг Орос орны эдийн засгаас 40 дахин бага, зүүн европын орнуудаас 5-аас 6 дахин бага. Төр байхын учир бол хүмүүсийн сэтгэлд заавал нийцүүлж шийдвэр гаргах биш харин нийгмээ аврах, аюулаас урьдчилан сэргийлэх ёстой. Тиймээс 20-р тогтоол бол хийх ёстой ажлаа хийсэн л гэж үздэг. Ер нь 1990 он гэхэд байдал их хүндэрсэн үе байсан л даа, Социалист систем бүхэлдээ өрсөлдөөнд явцгүй болох нь харагдаад ЗХУ задралын зааг дээр ирчихсэн 1989 оноос эхлээд зүүн европын орнууд баруун тийшээ эргэчихсэн, Монголын эдийн засаг нилээд хүндэрчихсэн ийм үед энэ шилжилтийг хийсэн л дээ. Эдгээрээс бид нэг л зүйлийг нилээн бага ярьдаг юм л даа. Юу гэхээр бид ЗХУ-ын дагуул хараат орон байсан ч гэсэн 1990 оны байдлаар манайх экспортынхоо 130 хувьтай тэнцэх хэмжээний зээл тусламжийг Оросоос авч амьдарч байсан. Өөрөөр хэлбэл 586 сая шилжих рублийн экспорттой мөртлөө 749 сая шилжих рублийн зээл тусламж гаднаас авдаг. Түүгээрээ социализм байгуулж сайхан амьдарч байна гэж өөрсдийгөө хуурдаг байлаа. Ингээд бид тусгаар тогтнол бүрэн эрхээ гартаа авах чиглэлээ бариад эхэлсэн үед жаахан араншин гаргасан л даа. Ер нь Зөвлөлтийнхөн бол салъя бие даая гэсэн улстай бол хатуу ханддаг гэдэг нь урьд нь харагдаж л байсан.

1990 онд Монгол улсад ардчилсан хувьсгал үндсэндээ ялалтанд хүрээд эвслийн засгийн газар байгуулагдаад Монгол улс үндсэн хуулиасаа социализмийн үеийн заалтуудыг цуцлаад эхлэхээр Зөвлөлтийнхөн шууд хориг тавих арга хэмжээнд шилжсэн л дээ. Тухайлбал манайд 34 мянган тонн шатахуун нийлүүлэхээр гэрээтэй байснаар 1990 оны 7-р сард сонгууль болсны дараа шатахууныхаа нийлүүлэлтийг 50 хувь хассан юм. Тэгээд 1990 оны төгсгөлд Зөвлөлтийн коммунист намын улс төрийн товчоогоор Монголын тухай хэлэлцэж 79. 13 гэсэн нууц тогтоол гаргаад, Монголтой хийж байсан бартарын худалдааг бүрэн хаагаад Монголын экспортийн бараанд 1500 хувь хүртэл гаалийн татвэр ноогдуулсан нөгөө сайхан найрамдлын гэрээтэйгээр нэн таатай нөхцлөөр харилцана гэдэг ах дүү улс манайд 1500 хувь гаалийн татвар ноогдуулахад манай экспорт хаагдана биз дээ. Түүгээр ч барахгүй 1990 оны намар Монголын нутагт орж ирсэн малдаа өвчин халдааж оруулж ирээд Монголын малд халдварт өвчин гарлаа гэсэн шилтгаанаар манай мал махны экспортийг хаачихсан. Уг нь тэр үед манайхаас нэг ч мал хорогдоогүй, зөвхөн Оросоос орж ирсэн мал л үхээд байсан. Тэгэхээр үндсэндээ боомилох арга хэрэглэж байгаа нь тэр. Тэгээд 1991 оны эхний улиралд бензин шатахуун ер нийлүүлээгүй 1992 оны эхний улиралд үүнийгээ бас давтсан. Өөрөө хэлбэр их гүрний хориг бэрхшээлийг бид тэгж туулсан юм шүү дээ. Тэр үе ЗХУ маань арван тав зургаан улс болоод задарчихсан бид чинь ногоон цайгаа гэхэд Гүржээс авдаг, ёотонгоо Украйнаас авдаг троктараа Бялорусаас авдаг байсан. Гэтэл нөгөө бие даасан улсуудтай чинь худалдаа хийх нь битгий хэл дипломат харилцаа ч үгүй хоцорчихгүй юу даа. Тийм учраас хямрал улам гүнзгийрсэн хэрэг л дээ. Гэхдээ Монголчууд тэр үед энэ замаасаа хазайхгүйгээр бэрхшээлийг туулах юм шүү гэсэн сайхан чанараар хандаж байсан. Би нэг удаа хөдөө явж байгаад нэг малчин айлд ороод амьдрал ямар байгаа талаар судлан цаашид таны бодлоор яамаар байна гэхэд Өвгөн:

“Бид тэснэ ээ, та нар хийх гэснээ л хий, эцсий нь хүртэл хий. Энэ чинь улс орны хувь заяа шийдэгдэж байна. Үүнийг би сайн ойлгож байгаа. гэж бидэнд, надад их сэтгэлийн дэм эрч хүчийг өгч билээ.

-Ер нь бол Монголчууд “Төрийн нуруу тэгш бол төрсөн гулзгай яахав” гэж төрөө дээдлэн суудаг ард түмэн Энэ бол үнэндээ сайхан чанарын нэг л дээ. Тэгэхээр таны хувьд эргээд бодоход, ийм л юм дутаж дээ, энэ нь жаахан эртдэж дээ, энэ нь жаахан оройтож гэсэн бодол төрж байна уу?

-Нийгмийн сэтгэхүйг ажиглаад байхад янз бүрийн хандлага бий л дээ. Биднийг улс төр эдийн засгийн шинэчлэлийг хамтад нь хийж эрсдэлтэй алхам хийлээ. Энэ буруу юм боллоо гэж тухайн үед их шүүмжилдаг байсан. Одоо ч гэсэн өнөөгийн улс төрийн зүтгэлтнүүдийн дунд ийм яриа сэтгэгдэл байдаг юм шиг санагддаг. Гэхдээ бодит байдлаа үнэлээд харах юм бол онож хийсэн ажил гэж би боддог. 1990 оны намраас эхлээд манай намын удирдлагууд ЗХУ-аас хараат бус болсон юм Хятад улсын бодлогыг судалъя энэ тэр гэж олон янзын санал санаачлага дэвшүүлж байсан л даа. Бид бол үгүй ээ хамтдаа л явах ёстой гэж хэлдэг байсан. Яагаад гэхээр нэг их гүрний хараат дагуул орон байгаад нөгөө социалист тогтолцоогоо хадгалаад шинэ замаар явна гэсэн тэр үед Зөвлөлтийн дагуул орон байхаа болиод Хятадын дагуул орон болох л байсан. Мөн бид чөлөөт ертөнцтэй орнуудын итгэлийг олж чадахгүй шүү дээ. Тийм алхам хийсэн бол. Нэг үгээр хэлэхэд бидний тусгаар тогтнол хутганы ирэн дээр ирчихээд байсан үе л дээ. Өнөөдрийн дэлхийд нэртэй болж мандан бадарч байгаа Монгол орноо хараад эргээд бодохоор тэр бидний хийсэн шийдвэрүүдийн үр дүн юм уу даа гэж боддог юм. Тийм болохоор би тухайн үед хийсэн зүйлдээ харамсах зүйл байдаггүй. Харин магадгүй тэр үеийн байдал хэвээрээ нэг хоёр жил үргэлжилсэн бол манай улсын хувь заяа өөр байх байсан болов уу. Үнэнийг хэлэхэд 1992 оны УИХ-ын сонгуулийн дараа байдал хэцүүдсэн шүү дээ. Тухайлбал өмч хувьчлалын гээд ягаан хөх тасалбар тараалаа, хүн бүгд үндсэн хөрөнгийнхөө гуравны хоёрыг өмч хувьчлалд шилжүүлнэ гэсэн бодолтой байлаа. Гэтэл дараагаар үндсэн хөрөнгийнхөө үнийг олон дахин нэмээд л нөгөө эрхийн бичиг чинь өрөөсөн гутлын ч үнэгүй болсон шүү дээ. Уг нь бидний тооцоогоор нэг айлд ногдох нэг эрхийн бичиг 40 гаруй 50-аад мянган төгрөг болно. Тэр үедээ бол гурван УАЗ-469 машины үнэ юм шүү дээ. Татварын хувьд бол тэр үед жижиг дунд аж ахуйн нэгжүүдэд долоохон хувийн татвар ноогдуулдаг байсан. Гэтэл түүнийг сүүлд 60 хувь болгоод нэмчихсэн ингээд л эдийн засаг маань өөрийнхөө зах зээлээс шахагдаад гарчихсан, тэгээд л импортийн эдийн засагтай болсон шүү дээ.

Төр засгийн тэргүүн хүний хувьд, улс эх орон, ард түмнийхээ сайн сайхны төлөө зүтгэж явсан хүн. Жаргал зовлон их л байсан байх даа?

-Гүйцэтгэх засаглал гэдэг бол маш өвөрмөц алба юм. Би чинь Монгол улсын 17 дахь ерөнхий сайд байгаа юм. Надаас өмнө төр барьж байсан арван зургаан сайдын 11 нь ямар нэгэн эргэлзээтэй байдлаар , эсвэл хүний гарт амь үрэгдсэн байдаг юм. Би үүнийг тухайн үед УИХ дээр ч хэлж л байсан. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүний алба бол хэцүү, ихэнхдээ улс төрийн тэмцлийн шатах хэсэг дээр явдаг. Ачааллын хувьд бол ерөнхийлөгч УИХ-ын дарга зэрэг төрийн дээд албанаас бол үлэмж өөр л дөө. Маш их ачаалалтай. Ерөнхий сайд хүн бол оройн 23 цагаас нааш гэртээ ирнэ гэж үгүй. Ялангуяа бидний ажиллаж байсан үе маань шилжилтийн үе болохоор нийгэмд бухимдал ихтэй санаа бодол олон салаа байдаг байсан. Ноён Хутагтын хэлсэн нэг үг байдаг даа. “Үхэвч үл хагацах үйлийн үр, үгүйрэвч үл салах өр төлөөс... гэж. Энэ бүгд чинь нийгэмд цөм байдаг болохоороо янз бүрийн хэлбэрээр илэрнэ л дээ. Ардчилсан хувьсгалын дараагаар янз бүрийн холбоод байгуулагдаад талбайгаар олон янзын жагсаал суулт болж, ганц хотод биш хөдөө орон нутаг ялгаагүй иргэд олон нийт тэмцэл илэрхийлж байсан, ийм л үе л дээ. Тэр бол нийгмийг их хүнд байдалд оруулдаг. Тухайлбал тэр үед манай улсад архидан согтууралт, мөрийтэй тоглоом гээд муу бүгд гудамжиндаа гарчихсан байсан. Энэ бүгдийг арилгана гэдэг бол ихээхэн зовлонтой ажил л даа. Иймэрхүү л зовлон туулж байсан даа. Жаргалын хувьд бол би өөрийгөө үлэмж их жаргалтай хүн гэж боддог. Яагаад гэхээр аль ч ерөнхий сайдын үед шилжилтийн үе тохиож, түүнийг давж , улс эх орныхоо тусгаар тогтнолыг хадгалж үлдэх тохиолдол гарч байгаагүй . Энэ бол хувь хүний хувьд бол аз жаргал завшаан юм даа.

-Сүүлийн үед ард түмэн гэж их ярих болсон байна. Ямар ч төрийн бус байгууллага холбоо байгуулагдсан, ард түмний төлөө л гэдэг болж. Ард түмэн гэдэг ойлголт таны хувьд?

-Ер нь ард түмэн гэдэг ойлголт бол их том ойлголт юм шүү дээ. Би гүн ухаантан Гегелийн хэлсэн үгээр л хэлмээр байна. “Төр улсаа байгуулсан олон түмнийг ард түмэн гэнэ” гэж. Өөрөөр хэлбэл төрөө байгуулаад нэг гарт нэгтгэж зангидсан улсыг хэлж байгаа юм. Монголчууд бол төрт улсаа байгуулсан жинхэнэ ард түмэн. Ард түмний нэрийг барьж хамаагүй ярьж болохгүй л дээ, маш хариуцлагатай ажил учраас. Олон түмэн, олон нийт гэвэл арай жижигрээд явчихна . Тэгэхээр ард түмэн гэдэг бол нийт иргэдтэй холбоотой асуудал. Тиймээс ард түмний нэрийг барина гэдэг бол асар том хариуцлагын асуудал.

-Та ер нь ерөнхий сайд хүн ямар чиг шугам баримтлаж ажиллаасай гэж боддог вэ? Танаас хойш олон ерөнхий сайд ажиллалаа шүү дээ?

-Óлс төрд зүтгэж байгаа хэн ч бай, Монголчуудынхаа хувь заяаг нэгдмэл гэж ойлгох юм бол Монголчууд өөрсдийнх нь үр хүүхэдтэй адилхан л харагдана шүү дээ. Хүн хүүхдүүдээ энэ нь сайн хүүхэд энэ нь муу хүүхэд гэж ялгадаггүй. Хүний хүүхэд янз бүрийн ааш араншин, эрдэм мэдлэгтэй байж болно. Гэхдээ тэднийгээ засан залруулах сайн сайхны төлөө л явдаг биз дээ. Ерөнхий сайд хүн хамгийн нэгдүгээрт өөрийн гэсэн үзэл баримтлалтай байх нь чухал. Монгол орон маань ийм замаар яваад ийм зэрэгт хүрнэ гэдгийг хэтээс харж, зөв зүг рүү нь чиглүүлж, хүчин чармайлтыг нь зохицуулах үүрэг ерөнхий сайдад байх ёстой. Сүүлийн үед бол үзэл баримтлалын асуудал үнэ цэнээ алдаад байна л даа. Одоо жишээ нь үзэл баримтлал нь барууны ч биш зүүний ч биш. Сонгуульд орохдоо баахан л элдэв юм ярьж ард олны толгойг эргүүлчихээд түүнийхээ дараа нөгөө хэлснээ мартчихдаг. Тэгэхээр одоо ерөнхий сайд нь ч тэр УИХ-ын гишүүд нь ч тэр ер нь төрийн аль ч шатны засаглалд үзэл баримлал гэдэг юм бараг үгүй болчихсон. Үзэлгүй хүн үзэлгүй нийгэм гэдэг бол харанхуйд тэмтэрч яваа сохор хүнтэй адилхан. Одоо энэ харанхуй юунаас буй болж байна уу гэхээр зөвхөн мөнгөний төлөө гэсэн үзлээс үүсэлтэй юм. Энэ үзлээс үүдэн бизнес улс төрийн сүлжээ гээч юм бий болоод байна. Тухайлбал хэдийгээр засгийн газар байгууллаа ч гэсэн ерөнхий сайд өөрөө хамт хүслээ биелүүлэх тэр хүмүүс нь биш намуудын шахалтаар бизнес бүлэглэлүүдын шахалтаар орж ирсэн хүмүүс эдийн засгаар тоглох болж л дээ. 2000 оноос хойш, ялангуяа 2004 оноос хойш төрийн сайдуудаа ямар хүнээр томилоод байгааг бодохоор их сонин санагддаг юм. Миний үед бол ерөнхий сайд өөрөө багаа бүрдүүлэх эрхтэй байсан. Тухайн үед бол аль ч нам үүнийг дэмждаг байсан юм. Миний үед чинь 16 гишүүнтэйгээр засгийн газар байгуулагдаж байлаа. Одоо тэдний маань хоёр нь хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлчихсэн, бусад нь эрүүл саруул аж төрж байна. Ес нь эрдмийн зэрэг цолтой, гавъяатын тэмдэгтэй болсон гээд бодохоор бидний үеийн улс төрийн хүчин бол маш гэгээлэг, соёл боловсролтой өөрийн үзэл бодолтой хүмүүс байсан нь харагддаг юм л даа. Аливаа хүн оюуны чадавхи өндөртэй байна гэдэг бол амжилтанд хүрэхийн гол үндэс. Бизнес хөөсөн хүнийг муу хэлж байгаа юм биш л дээ чадалтай улс бий л байх. Гэхдээ ер нь төрийн сайдууд танхимаа бүрдүүлэхдээ анхаарах цаг болжээ. Амьдралаа мэдэхгүй, улс төрийн ажлаа мэдэхгүй хүмүүс төрийн сайдын суудалд сууж байгаа нь үнэхээр эмэгнэлтэй хэрэг л дээ. Манай төрийн их хөлгөн сударт бичихдээ “Төр үл мэдэх түшмэдийн засаглал уулнаас хүнд” гэж байдаг юм шүү. Би одоо бодохдоо төр маань их л хүнд болоод байна гэж ойлгож байгаа.

-Цаг үеийг наашлуулж өнөөдрийн хөрсөн дээр хоёулаа ярилцъя л даа. УИХ маань ирэх оны төсвийн тухай хуулиа нилээн шуурхайхан шиг л баталчихлаа. Олон түмэн ч бас эргэлзэж ярьж хөөрч байх шиг байна. Төр засгийн тэргүүнүүд маань юу бодож байдаг юм бол. Энэ тухай таны бодол?

-Төсөв эдийн засаг хоёр бол нэгдмэл асуудал л даа. Төсөвийн тухай ярихад ард түмнийхээ амьдрал, эдийн засгийн тухай ярихгүй байхын аргагүй. Шуудхан хэлэхэд 2011 оны төсөвийг УИХ батлахдаа 2008 оны сонгуулийн бодьтой биш амлалтын золиосонд баталчихлаа. Нэг үгээр хэлэхэд эдийн засаг маань улс төрийн барьцаанд байна гэсэн үг л дээ. Үүнийг хоёр талаас нь тайлбарлаж болно. Тухайлбал нэг талд нь хүн бүрт 500 мянган төгрөг ч юм 1 сая 500 мянган төгрөг ч юм уу бэлнээр өгөхөд бол импляци хөөрөгдөнө гэдэг бол хэнд ч ойлгомжтой. Энэ жил гэхэд 70 мянган төгрөг тараалаа. ¯үнээс үүдэн юмны үнэ дээшээгээ хөөрөгдөж байна ш¿¿ дээ. Ард түмэндээ мөнгө өгнө гэдэг нүгэл биш л дээ. Мөнгө өгч болно. Гэхдээ төр засаг үнэхээр мөнгө гаргаæ байгаа бол тэр мөнгөө баталгаажуулах барааны нөөцийг бий болгох, тэр хангамжèéã сайжруулах арга хэмжээг урьдчилж аваад хүн арддаа зээл олгодог ч юм уу аëь эсвэл тэр үйлдвэрлэл, татан авалтаа нэмэгдүүлдэг ч юм уу. Òэр асуудлаа өөрсäөө шийдэж боловсруулсан байх ёстой. Харин тэгэхгүйгээр хүний гар дээр мөнгө тавина гэдэг бол импляци их хөөрөгдөнө. 2011 оны хувьд ийм бэлтгэл хангагдаагүй гэдгийг бүгдээрээ мэдэж байгаа. Имй нөхцөлд бол импляц дээшээ хэт хөөрөгдвөл ард түмний амьдрал аяндаа уналтанд орно. Ингээд нөгөө улс төрийн намууд чинь бид сонгуулийн амлалтаа биелүүлсэн гээд ард түмнийхээ нуруун дээр ачаагаа тохчихоод дараагийн сонгуульд орох нь байна ш¿¿ дээ. Одоо ирэх оны төсвийн зарлага нь ДНБ-ний 52,2 хувьд хүрч байгаа. Энэ нь хэт их төвлөрөл. Уг нь бол 1990 оноос өмнө 36 хувьтай байсан. Тэгээд манай засгийн газрын үед үүнийг 26 хувь болгож буулгаж байсан юм. Гэтэл одоо хо¸р дахин нэмээд 52 хувь болгочихоод байхад чинь төвлөрөл ихэсч байна гэх үү, саарч байна гэх үү. төвлөрсөн эдийн засагтай болж байна гэх үү? Аëü ýñâýë чөлөөт эдийн засагтай болж байна гэх үү гэдэг нь их сонин болчихоод байгаа юм. Үүнд төр засаг ººðñ人 хариулт өгөх ёстой. Энэ их төсвийн зарлага хаанаасаа санхүүжих болж байна уу гэхээр бүр их эргэлзээтэй болж байгаа юм. Монголынхоо байгалийн баялагийг олборлоод орлого олно. Òэр орлогоо одоо зээлээр авч тараана гэж ярьж байгаа өөрөөр хэлбэл ирээдүйн Монголчуудын эдлэх баялагийг өнөөгийн улс төрийн хүчнүүд өөрийн хийсвэр амлалтынõàà золиос болгож, хойч үеэ өр зээлэнд унагах гэж байна шүү дээ. Энэ íü 纺ëºí õýëâýë төрд байж болшгүй үзэл бодол. Хатуухан хэлбэл улс төрийн гэмт хэрэг. Үүнийхээ учрыг улс төрийн хүчнүүд өөрснөө олох л шаардлагтай болох байх л даа.Åð íü õàðèóöëàãûí àñóóäàë. Би нэгэн жишээ дурдъя. 800 тэр бум төгрөгөөр юу хийж болох вэ гэвэл Монголын нефтийн бүтээгдэхүүний жилийн хэрэгцээг хангах нефтü боловсруулах үйлдвэр байгуулж болно. Гэтэл одоо бид жил тутам тэр бум хоёр сая доллараа бэлнээр барьж, хойд хөршөөс бåнзèн шатахуун худалдаж авч байна ш¿¿ дээ. Төр засаг маань Монголын нутагт нефтийн хайгуул хийгээд олборлосон гадаадын компаниудыг дэмжин гадагш нь тонн тонноор гаргах болзол тавиад сууж байдаг. Ийм харалган төр гэж байж болох уу даа. Ер нь одоогийн төр засгийн авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ, батàлж байгаа төсвийг харахад сүүлийн гурван жил төр засаг маань, ººðººð õýëâýë Çàñãèéí ãàçàð, Óëñûí èõ õóðàë ìààíü эдийн засгийн хямралын генåратор болчихлоо. 2007 оны гуравдугаар улирлаас 2008 оны дунд үе хүртэл хүчээ авсан эдийн засгийн хямрал бол үндсэндээ дэлхийн эдийн засгийн хямралаас түрүүлсэн хямрал шүү дээ. Энэ бол тэр үеийн их бүтээн байгуулалт, ялангуяа барилгын салбарт хомсдол үүсгээд, тээврийн хүчин чадал хүрэлцэхгүй болгоод, юмны үнийг нэмсэнтэй холбоотой байсан. Түүнээс хойш хоёр дахин элдэв бэлэн мөнгө тарааж, импляцийг хөөрөгдлºº. Одоо дараагийн том алхамаа хийх гээд байна л даа. Уг нь бол төр засаг хямралын генаратор байх биш, хямралын галыг унтраагчид байх ёстой гэж боддог.

Òàíû õóâüä óëñ òºðèéí á¿ð òîäðóóëâàë óäèðäëàãûí ñýòãýë ç¿éã õýð ¿íýëæ áîääîã âý. Ýíý òàëààð ìàíàé òºð çàñàã íýã ë àíõààðàõã¿é áàéõ øèã. Òàíû õóâüä þó ãýæ áîäîæ ÿâäàã âý?

-Ñýòãýëç¿éí àñóóäàë áîë èõ íàðèéí àñóóäàë. Õóâü õ¿íýýñ ýõëýýä á¿õýë íèéãìèéã õàìàðñàí àñóóäàë. Åð íü õ¿íòýé õàðüöàÿ õ¿íèéã óäèðäàæ æîëîîäü¸ ãýæ áàéãàà áîë ñýòãýë ç¿éãýýñ õîë ÿâàõûí àðãà áàéõã¿é. Áèä ÷èíü ñýòãýäýã àäãóóñàí. Ò¿¿ãýýðýý ë áóñäààñ ÿëãàãääàã ø¿¿ äýý. Áèäíèé ñýòãýë ç¿é ÿìàð áàéíà. ßìàð ò¿âøèíä áàéíà. ßàæ õóâüñ÷ ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Þóíààñ áîëæ õóâüñ÷ ººð÷ëºãäºæ áàéíà. ¯¿íèéã ìýäýõã¿éãýýð òºðä ÷ õóâü õ¿íèé àìüäðàëä ÷ ººäðºã ÿâàõàä õýö¿¿ ø¿¿ äýý. Ýíý ¿¿äíýýñ ë ñýòãýëç¿éí òýíõèìèéã Óäèðäëàãûí àêàäåìèä àæèëëàæ áàéõäàà áàéãóóëñàí. Á¿ð ëîáàðîòîðèòîé áîëãîîä àæèëëàæ áàéñàí ë äàà. Òýð ¿åä íàäàä íýã ñîíèí äóðäàòãàë ¿ëäñýí þì. Àæ àõóéí óäèðäàõ àæèëòíààñ ýõëýýä ÿàìäûí îðëîã÷ ñàéäûí ò¿âøèíä õ¿ðòýë ñýòãýë ç¿éí ñóäàëãàà õèéäýã áàéñàí. Èíãýõýä ìàíàé óäèðäàõ àæèëòíóóäûí 84 õóâü íü ñòðåññòýé, ¿¿íèéä îòðîîñ 7 õóâü íü ñòðåññèéí 4-ð øàòàíä õ¿ð÷èõñýí Øàðõàäíû ýìíýëýãò õýâòýæ ýì÷ë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëñîí ä¿ð çóðàã ãàðäàã áàéñàí ë äàà. ªºðººð õýëâýë íèéãìèéí áóõèìäàë ìàø èõ áîëñîí ãýñýí ¿ã þì äàà. Ñàíàæ áîäîæ ÿâàà ç¿éëýý òýãòýëýý èë ãàðãààä õýë÷èõýæ ÷àääàãã¿é, íýýëòòýé áèø, òýãñýí ìºðò뺺 ë äîòðîî áîäîîä áóõèìäààä ÿâààä áàéäàã. Òýð íü ñòðåññ áîëîí õóðèìòëàãäààä ë áàéäàã. Ýíý áîë íèéãìèéí òîì ¿çýãäýë ø¿¿ äýý. Õî¸ð äàõü íü ýçýí áîãä ×èíãèñ õààíû ñóðãààë äîòîð “Õ¿íèé áèåèéã ýçëýõýýñ óðüäàæ ñýòãýëèéã ýçýë, ñýòãýëèéã ýçýëâýë áèå õàà î÷íî ãýæ. Ýíý ìààíü ÿâñààð áàéãààä îð÷èí ¿åèéí äýëõèé äýýð òîì àñóóäàë áîëîîä áàéíà ë äàà. Îäîî çàðèì ýðäýìòýä õýëäýã þì. Àòîìûí áºìáºã áîë õ¿¿õäèéí òîãëîîì. Ñýòãýõ¿éä íºëººëºõ àðãààð á¿õýë ¿íäýñòíèéã æîëîîäîæ áîëíî. Ñ¿éðýëä ÷ õ¿ðãýæ áîëíî. Õºãæèë öýöýãëýëòýíä ÷ õ¿ðãýæ áîëíî. Ýíý áîë øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé ç¿éë ãýæ áîääîã þì. 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ 1990-ýýä îíû ¿å áîë ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ºâºðìºö áàéñàí óòãààðàà ñýòãýëç¿éí ººð÷ëºëò ãýäýã óòãààðàà òóñãàëàà îëæ ë áàéñàí. Ìèíèé åðºíõèé ñàéä áàéõàä áèä ñàðä õî¸ð óäàà ñýòãýëç¿éí ñóäàëãàà ÿâóóëäàã áàéñàí. Ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëíà. Àíàëèç õèéíý. Îëîí ò¿ìýíä þó ãýæ õýëýõ ¿¿, ÿìàð àñóóäëàà ýõýëæ øèéäýõ ¿¿, ÿìðûã íü øèéäýõ áîëîîã¿é áàéíà ãýýä ë… òîìü¸îëîõîä õýðýãòýé ë äýý. Åð íü òýãýýä ìèíèé áîäîõîä íèéãìèéí õàðèëöààãàà ñîëüñîí óëñ îðîí ººðèé㺺 ýð¿¿ë àâ÷ ÿâàõûí òóëä ñýòãýëç¿éí ñóäàëãàà õèéæ áàéõ õýðýãòýé þì. Ò¿øèãëýõ õýðýãòýé þì. Îäîî ìàíàéä ìºí㺠ãýäýã îéëãîëòûã áóðõàí øèã ø¿òýýä òºðºº ÷, ãàçàð íóòãàà ÷ ìºíãºíººñ õóäàëäàõ áàéäàë ðóó îð÷èõëîî ø¿¿ äýý. Ýíý ÷èíü ñýòãýõ¿éí òàëààñàà íýã ë ãàæóóäàë, íýã ë ºâ÷èí þì ë äàà. Öààøäàà òºðä àæèëëàõ õ¿ì¿¿ñ ýíý òàëûã èõ ¿çäýã õàðäàã áàéãààñàé. Åð íü áàðóóíû ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäûí õàìãèéí íýð õ¿íäòýé ñóðãóóëèóäûí óäèðäàõóéí óõààíû ñóðãàëòàíä ñýòãýëç¿éí àñóóäàë èõ îðäîã ë äîî. Æèøýýëýõýä Õàðâàðäûí Èõ ñóðãóóëü ãýõýä òóõàéí ¿åä ìåíåæìåíòèéí àíãèä 11 õè÷ýýë áàéëàà ãýõýä ò¿¿íèé 6 íü ñýòãýëç¿éí õè÷ýýë îðäîã áàéñàí ø¿¿ äýý. Òèéì áîëîõîîð ñýòãýëç¿éã¿éãýýð ò¿¿íèéã ìýäýõã¿éãýýð íèéãìèéã æîëîîäîæ ÷àäàõã¿é ë ãýæ õýëýõ ãýýä áàéíà ë äàà. Áè òýãæ ë áîäîæ ÿâäàã.

Òà óäèäðëàãûí àêàäåìèéí çàõèðàë õýñýãõýí õóãàöààíä õèéñýí. Ýíý ¿åäýý àêàäåìèéí òóã ñ¿ëä áèëýãäëýýñ ýõëýýä îëîí ç¿éë áèé áîëãîñîí. Òà ¿çýë áîäëûí òóõàé íýëýýä ÿðüñàí. Èéì áîëîõîîð òàíû õóâüä òîäîðõîé ¿çýë áàðèìòëàëòàé áàéãóóëëàãûã óäèðäàæ ìàø òîäîðõîé çîðèëãî àëñûí õàðàòàé áàéñàí ë äàà. Çà Áàòñ¿õýý, ÷àìàéã íýã èðýõýä ÷èíü àêàäåìèéí õî¸ð äàâõàð öàãäààãèéí õàìãààëàëòòàé, òóñãàé ñóðãàëòòàé áîë÷èõñîí áàéæ ìýäíý ø¿¿. Òºðèéí õ¿íèéã èíãýæ ñóðãàõ ¸ñòîé þì ãýæ õýëæ áàéñàí äàà?

-Áè 1998 îíû 11 äóãààð ñàðûí 17-íîîñ 2000 îíû 9-ð ñàðûí 15 õ¿ðòýë æèë ãàðóé õóãàöààíä äàõèæ àêàäåìèäàà àæèëëàñàí ë äàà. Òýãýõýä ë èõ ñîíèí íü þó ãýâýë óäèðäëàãûí ñóðãàëòûí òóñäàà èíñòèòóò áàéãóóëñàí. 1979 îíîîñ ýõýëñýí þì ø¿¿ äýý. Òýãýýä 1987 îíä íàìàéã óäèðäàõ àæèëòíû èíñòèòóòûí çàõèðëààð î÷èõîä íºãºº èíñòèòóò ìààíü áðèãàäûí äàðãà íàðûí ñóðãóóëü áîë÷èõñîí áàéñàí. Òýãýýä ñ¿¿ëä íü ÷íäàí ÿäàí õàìòðà÷ ç¿òãýñýýð ÿâààä íýã îðëîã÷ ñàéäûí ò¿âøíèé õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýäýã ñóðãàëò áîëãîîä 1990 îíä îðõèñîí þì. 1998 îíä áóöààä î÷èõîä áàãèéí äàðãà íàðûí ñóðãóóëü áîë÷èõñîí áàéñàí. Èíãýæ ë äîîøîî óíàñàí äàà. Ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàë ÷óõàë. Òýð ¿åä õî¸ð àðãà çàìààð øèéäíý ãýæ áîäîæ áàéñàí. Òýð íü þó ãýõýýð íýã äýõü íü àêàäåìèà äîòîð íü àæ àõóéí òàëûí ñóðãàëò, òºðèéí ñóðãàëò, áîëîâñðîë íèéãìèéí òàëûí ñóðãàëò, ýðäìèéí ñóðãàëò ãýýä äºðâºí ñóðãóóëü áîëãîæ ººð÷뺺ä ýðäìèéí ñóðãóóëèà äîêòîðîíòóðûí ò¿âøèíä àâ÷ ÿâüÿ. Äîêòîð, ìàãèñòðóóäûíõàà õèéñýí àæëàà𠺺ðèéí ñóðãàëòûí êåéñ ñóðãàëòûí ìàòåðèàë áèé áîëãî¸ ãýñýí ñàíààòàé áàéñàí. Õî¸ð äàõü íü ñóðãàëòûí õºòºëáºðòºº ººð÷ëºëò îðóóëààä îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû ãîë îðãèë áîëñîí çàëóóð ç¿éí ñèñòåì îíîë, ñèíåðãåòèê / çà ìàíàéõàí ñ¿éðëèéí îíîë ãýæ ìóóãààð íýðëýäýã. ñ¿éðëèéí ÷ áèø ë äýý, ººð÷ëºëòèéí îíîë ãýæ õýëæ áîëîõîîð / ¿íäýñíèé ò¿âøíèé õè÷ýýë ñóðãàëòóóäûã îðóóëàõ ÷èãëýëýýð ë áîäîæ ÿâñàí þì. 2000 îíä ñîíãóóëü áîëñîí. Òýãýýä ñîíãóóëèéí äàðààãààð Çàñãèéí ãàçðûí õýðýã ýðõëýõ ãàçàð äóóäààä ìàíàé íàì òàíàé àëáûã àâüÿ ãýýä áàéíà. 26 õîíîã ºíãºð÷èõ뺺 ãýñýí. Òýãýýä ë ºãººä ñàëñàí äàà. ÿéöýýæ ÷àäààã¿é. Òýãýõäýý äºðâºí ñóðãóóëü áàéãóóëàõ òºñ뺺 Çàñãèéí ãàçàðò îðóóëààä îðõèñîí. Òýð äºðâºí ñóðãóóëü ìààíü îäîî õ¿ðòýë ÿâæ áàéãààä áàõàðõàæ ÿâäàã. Ýíý ñóðãóóëü îëîí õ¿íèé õ¿÷èí ÷àðìàéëòààð á¿òñýí þì ø¿¿. Ìîíãîë÷óóäûí ìààíü íýìðýýñ ãàäíà ãàäíûõàí ÷ òóñàëñàí þì èõ áèé ë äýý. Ýíý äóíä îíöîëæ õýëýõýä ßïîíû Ñàñàêàâà ãýýä ñàéõàí ºâãºí áàéëàà. 90 íàñòàé áàéõàä íü áè óóëçàæ, òýð õ¿í Òîêèîãèéí áàíêèíä àíõ 1 ñàÿ äîëëàð õàäãàëóóëæ, ò¿¿íèé õ¿¿ãýýð ìîíãîë õ¿í ãàäààäûí ñóðãóóëüä ñóðãàõ, äîòðîî ìàãèñòð áýëòãýõ ýíý ñóðãàëòóóä ýõýëñýí. Òýð ìààíü îäîî õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ áàéíà. Ýíý áîë ãàäààäûí õ¿í îðîëöñîí ñàéõàí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í ë ãýæ áîäîæ ÿâäàã þì.

-Òºðèéí çàëãàìæ ÷àíàð ãýæ ÷óõàë ç¿éë áàéäàã. Ýíý òàëààð òàíû áîäîë?

-Төрийн залгамж чанар гэдэг бол их гүнзгий утгатай л даа Монголчууд төрийн сүлдэндээ залбирна гэж ярüдаг. Манай зарим эрдэмтэн судлаачид òºðèéí ñ¿ëäýíä çàëáèðàõ õýðýãã¿é áàðàã ¿¿íèéã аваад хаячих хэрэгтэй гэж ярüдаг юм л даа. Би жаахан өөрөөр боддог юм. Ìеханик талаасаа þì óó эсвэл төрд ингээд хуурмагаар аìëалт өгч байгаад улс төрийн хүчний төлөөллөө бий болгоод түүгээрээ дамжуулж мөнгө төгрөг идэж ууж байна гэдэг талаасаа бол залгамж гээч юм баймааргүй ийм зүйл л дээ. Монголчууд төрийн сүлдэнд яагаад залбирдаг уу гэхлээр их эзэн Чингис хааны төрөөс эхлээд хувь заяагаа төрд даатгаж энх àìãàëàí àæ òºðºõ íü төртэй холбоотой гэж үзэж ирсэí óëàìæëàëòàé. Монгол төрийн гүн ухааны номлолоор бол Ìîíãîëä ÷èíü хос ёсны дөрвөн их төр байна гэдэг юм л даа. Хос ёсны гэдэг нь номын , нөгөө нь ертөнцийн төр. Манайхан үүнийгээ шашны нөлөөнд олон жил болсон болохоор хос ёсны гэдгèéã òàéëáàðëàõäàà шашин төрийг хослуулахыг хэлнэ гээд тайлбарладаг. Гэтэл биш л дээ. Дөрвөн их төр гэдэг чинь дотроо хэд задарна л даа. Номын төр нь дотроо судар ёсны төр, тарнийн төр гэж салдаг. Гадаад хэлнээс Монгол руугаа буулгах юм бол судрын төр гэдэг бол үзэл баримтлалтай төр гэсэн үг. Тарнийн төр гэдэг бол сэтгэл санааг түвшин авч явна, сэтгэлийг засна гэсэн үг л дээ. Ертөнцийн төр маань дотроо хялбарын төр, амгалангийн төр гэж задарна. Хялбарын төр гэдэг бол төр ард түмнээ дарлахгүй, өөрөөр хэлбэл ардчилсан төр гэсэн үг. Бид бол одоо ардчилсан нийгэм гэж яриад байгаа нь Монголын дөрвөн их төрийн зөвхөн нэгийн тухай яриад байгаа юм л даа. Амгалангийн төр. Ýíý íü гадна дотны äовтолгоо халдлагаас ард түмнээ хамгаалж явна гэсэн утгатай. Ийм философиор Монголчууд төрөө дээдýлдэг юм. Төрийн залгамж чанар гэдэг бол төрийн үзэл, төрийн чанар, төрийн чадавхийг залгаж явах ёстой гэсэн ийм үзэл санаа. Тэгэхээр энэ залгамж халааны асуудал сүүлийн жилүүдэд нилээä төвөгтэй байдалд орсон л доо. Залгамжилна гэдэг бол хамгийн тэргүүнд хүчтэй залгамжлахыг хэлдэг. Гэтэл манайд хоёр эсрэг тэсрэг үзэл хоорондоо ноцолдсоор хорин жил боллоо ш¿¿ дээ. Нэг нь лебраль үзэл гээд л хувь хүний эрх ашгийг хамгаас дээгүүр тавина гээд байдаг. Нөгөө талд нь социàлизмынхàà номлолыг барьчихаад л социàлист ардчилал бол бүхнээс сайхан гээд тэр замруугаа чангаах гээд л төвлөрөлөө улам бэхжүүлээд л төрийн гарт санхүүгээ нэмээд л ингээд сууõûã îðîëäîîä байдаг. Тэгэхээр энэ төрийн залгамжийí ÷àíàðûã õàíãàõàä èõ õýö¿¿ ë äýý. Энэ завшаанд төрийн хүний хийдэл гарч байгаа юм даа. Төрд олон жил ажилласан төрөө сайн мэддэг хүмүүс нь төрөөсөө шахагдаж гараад төрийг бизнес болгох сохирхолтой тэр хүмүүс ороод ирж байгаа юм. Ýíý á¿õýí öààãóóðàà èõ õîëûí ñóðâàëæòàé. Би Монголын ардын нам, ардчилсан нам хоёрын тухай яриад байна л даа. За тэгээд одоо манай улс төрийн намууд аль нь ч байлаа гэсэн төрийн албыг худалдааны лангуу, лоìбард болгочихлоо. Сонгуульд их хурлын гишүүн болно гээд намдаа баахан мөнгө бариад очдог, зарим нь одоо УИХ-ын гишүүн болох гэж баахан мөнгө зээлчихсэн сураг дуулдаж л байх юм. Тэгээд нөгөө зээлсэн мөнгөө олж авах гээд төрийн суудал ашиглан бохир зүйл хийгээд байдаг. Энэ маань юу болж байна уу гэхээр төрийн залгамж халаа нь бизнесийн ашиг сонирхолд түрэгдчихэж байгаа юм. Ýнэ бол одоогийн улс төрийн хүчнүүдийн шийдэх гол асуудал байх. Манай Монголчууд бол асар ухаантай улс үүнийг шийдэж төрºº гэгээн болгож чадах байхаа гэж бодож байна.

Òºð çàñãèéí ºíäºð àëáàí òóøààë õàøèæ ìîíãîë óëñûíõàà õºãæèë öýöýãëýëòèéí òºëºº îþóí áîäîë ñýòãýë ç¿ðõýý çîðèóëæ ÿâñàí õ¿íèé õóâüä äóðñàìæ äóðäàòãàë áîëîí ýäèéí çàñãèéí äîðâèòîé á¿òýýë¿¿ä ãàðãàõ èðýýä¿éí òºëºâëºãººã òàíü ñîíèðõâîë?

-Çà ÿàõàâ äýý. Бидний үеийн улс өөрийнхөө амьдралыг жам ёсоор нь туулаад улс орныхоо төлөө хүчээ өгч õèéõ þìàà õèé÷èõñýí хүмүүс. ªөрөөр хэлбэл хийх юмаа хийчихсэн бахархах бахархалтай хэлэх үгтэй гэж хэлж болох хүмүүс. Гэхдээ би тэр дурдатгал гээч юмыг бичихэд нэг их дуртай биш. Ер нь дурдатгалыг олон л хүн бичдэг л дээ. Öýðãèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä ÷ áè÷èæ ë áàéäàã. Гэхдээ ихэнх нь өөрийнхөө хийсэн нүглийг өнгөрсөн цаг дээр цайруулах алхам хэлбэрээр бичдэг. Би àëèâàà ¿éë ÿâäàë халуун дээрээ гэгчээр 1996 онд “Үүрийн жавар” гэсэн нэг ном бичсэн. Тэр үед би социàлист нийгэм шилжилтийн үе манай нийгмийн сэтгэхүйд яаж тусч байна, яаж нөлөөлж байна гэдгийг бичсэн. Ер нь би амьдралдаа дурдатгалын ном бичихгүй гэж боддог. Өөр бусад философи, түүх гэх мэтийн чиглэлээр юм бичиж, îðîëäîæ ë ñóóäàã. “Òºðººã¿é õ¿¿õäýä òºìºð ºëãèé” ãýã÷ýýð îäîî íýð ºãººä ÿàõàâ äýý ãýæ áîäîõ þì äàà.

-Áèäíèé óðèëãûã ÷èí ñýòãýëýýñýý õ¿ëýýí àâ÷ ÷ºëººòýé ñàéõàí ÿðèëöñàí òàíä áàÿðëàëàà. Ìàíàé ñýòã¿¿ëèéí óíøèã÷äààð äàìæóóëàí íèéò àðä ò¿ìýíäýý òàíû õýëýõ ¿ã ñóðãààë, ñàíàà îíîî þó áîë?

-Монголчууд бол энэ дэлхийд хосгүй баàòàðëàã түүхтэй ард түмэн Õîðüäóãààð зуун гэхэд бид чинь нийгмийн байгуулалаа хоёр удаа сольчихлоо. Төрөө тусгаар тогтнолоо тунхаглах хувьсгал гурван удаа хийчихлээ. Соёл иргэншлээ европын соёл иргэншилтэй эвцэлдүүлээд өөрийн болгоод авчихлаа. Ãåéíðèõ Ãåíñèéí õýëñýí ¿ã áàéäàã ë äàà. “Нийгмийн байгуулал ñîëèãäîõîä соёл иргэншил өөрчлөгдөхөд хүний зовлон дээд цэгтэй хүрдэг” гэж. Монголчууд бол ýíý á¿õíèéã нэгэн зууны туршèä энэ бүгдийг ººäðºã сайхан туулж чадлаа. Øèíý çàìäàà îðëîî. Áèä óðàãøàà õàðæ ÿâíà áèç. Ãýõäýý áèäýíä øèéäýýã¿é ç¿éë èõ áàéíà. Ñóðãààë ýíý òýð õýëýõèéã õ¿ñýõã¿é áàéíà. 1979 îíä õ¿í òºðºëõòºí Ãåðàêëûí îðä ðóó, õ¿í òºðºëõòºí ãýæ àìüòàä ýíä áàéíà, íàðíû ñèñòåìèéí òýä äýõü ãàðèã äýýð áàéíà, áèåèéí ä¿ðñ õýëáýð èéì. Óäìûí ñàíãààð òîäîðõîéëîí ÄÍÕ-ýýð áè÷ýýä ðîìáî ìàÿãèéí ä¿ðñýýð ÿâóóëñàí. Ò¿¿íèé õàðèóã ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä 2001 îíû 8 äóãààð ñàðûí 20-íä èðñýí ãýäýã þì. Òýð íü àìåðèê êîäîîð íààø íü äàìæóóëæ ãàçàð äýýð áè÷èæ ñèéëæ ¿ëäýýñýí áàéäàã þì. Òýðíèé ¿ãèéã ë àðä ò¿ìýíäýý çàõèæ õýëüå äýý ãýæ áîäîõ þì. Òýð õàðü õîëûí ºíäºð õºãæèëòýé ñî¸ë èðãýíøèëòýé äýëõèéíõýí áèäýíä çàõèõäàà “¯íýã¿é áýëýãò áèòãèé ãîðüä, õóóðàì÷ ¿ãýíä áèòãèé àâò, õ¿íä áýðõ çîðèëòûã óãòàõàä áýëýí áàé, òýâ÷èæ ãàðíà íàéäàæ áàéíà” ãýñýí èëãýýëò ÿâóóëñàí áàéäàã þì. ¯¿ãýýð ¿ãýý äóóñãàÿ äàà.

ßðèëöñàí Ë.̺íõòºð 2010. 12.10